Malan Johansen vart ph.d. á Setrinum

Fríggjadagin 24. mars vardi Malan Johansen ph.d.-ritgerð sína um ALS og Alzheimers í Føroyum. Verjan var í Kongshøll.

Malan fekk sera góð skoðsmál við frá metingarnevndini, bæði fyri ritgerðina og fyri framløgu sína til verjuna.

Eftir góðar tveir tímar verju og stuttan fund hjá metingarnevndini kunngjørdi Jónrit Halling, forkvinna í nevndini, at Malan Johansen hevði staðið seg væl og lokið øll krøv til at fáa handað ph.d.-prógv.

Til ber at síggja upptøkuna av verjuni her

Malan Johansen hevur serliga granskað títtleikan av familierum ALS (FALS) í Føroyum og samanborið títtleikan av ALS í Suðuroynni við hini økini í Føroyum. Eisini hevur hon granskað títtleikan av Alzheimers í Føroyum. Í framløgu síni legði hon fram kannigarnar og úrslitini, sum eru almannakunngjørd í fýra vísindaligum greinum. Tríggjar av greinunum eru um ALS, meðan tann fjórða er um Alzheimers.

Jónrit Halling, lektari á Náttúruvísindadeildin á Fróðskaparsetrinum, var forkvinna í dómsnevndini og leiddi verjuna í Kongshøll.

Orla Hardiman, professari á Trinity Inst. of Neurosciences (TCIN) á Trinity College Dublin var fyrri andmælingur og Jørgen Erik Nielsen, kliniskur professari á Institut for Klinisk Medicin á Københavns Universitet var seinni andmælingur. Hesi bæði vóru við umvegis netið.

Maria Skaalum Petersen, lektari á Deildini fyri Heilsu og Sjúkrarøktarvísindi á Fróðskaparsetrinum og granskari á deildini fyri Arbeiðs- og Almannaheilsu hevur verið høvuåsvegleiðari, meðan Torben Hansen, professari á Novo Nordisk Foundation Center for Basic Metabolic Research á Københavns Universitet og Anders Albrechtsen, lektari á Bioinformatik og RNA Biologi á Københavns Universitet hava verið hjávegleiðarar.

Ph.d.-ritgerðin ber heitið Epidemiology and Genetics of Amyotrophic Lateral Sclerosis and Alzheimer’s Disease in the Faroe Islands.

Ritgerðin fevnir um 4 vísindaligar greinar, sum saman við øðrum tilfari eru at finna á granskaraprofilinum hjá Maluni Johansen á pure.fo her.

Verkætlanin er stuðlað av Granskingarráðnum úr Sjúkrakassagrunninum og frá øðrum.

Samandráttur av ritgerðini

Føroyingar eru landafrøðiliga atskildir frá meginøkinum. Orsaka av founder-effekt og avbyrging hava føroyingar minni genetiskt fjølbroytni samanborið við onnur fólkasløg í Evropa. Ein fyrimunur við at kanna avbyrgd fólkasløg er, at ílegufrábrigdi, ið eru sjáldsom aðrastaðni, síggjast oftari og eru tí lættari at eyðmerkja. Hetta er galdandi fyri Føroyar, har onkrar sjáldsamar sjúkur hava verið at sæð við hægri títtleika.

Títtleikin av ALS í Føroyum í árunum 1987-2009 var samsvarandi við metingar í Evropa. Tað sást, at ein stórur partur av ALS sjúklingunum vóru úr Suðuroynni, har bert ein lítil partur av føroyingum búgva. Søguliga sæð hevur Suðuroyggin verið meira avbyrgd enn hinar oyggjarnar. Tann stóri parturin av ALS-tilburðum í Suðuroynni fekk okkum at kanna ALS-epidemiologi og kanna um orsøkin kundi vera ílegur.

Grundað á hesa eygleiðing kannaðu vit títtleikan av familierum ALS (FALS) í Føroyum og samanbóru títtleikan av ALS í Suðuroynni við hini økini í Føroyum. Við at nýta ættartrø, var møguligt at eyðmerkja seks sjúklingar, ið vóru nær skyldir og svarar hettar til ein FALS-títtleika upp á 14%. Tá vit víðkaðu um definitiónina av FALS og taldu ALS-sjúklingar við úr ættartrøum við trimum ella fleiri sjúklingum innan trý ættarlið, varð títtleikin av FALS 28%. Harafturat vístu vit, at títtleikin av ALS var tríggjar ferðir størri í Suðuroynni samanborið við restina av landinum. Vit fingu eisini til vega dagførdar metingar av títtleikanum av ALS í Føroyum í tíðarskeiðinum 2010-2020. Áhugavert er, at vit funnu høgan títtleika av ALS í Føroyum samanborið við restina av heiminum.

Út frá hesum ábendingum vildu vit kanna, um kend ALS-frábrigdi øktu um vandan hjá føroyingum at fáa ALS. Eisini ynsktu vit at eyðmerkja higartil ókendar ílegur. Vit høvdu lívfrøðiligt tilfar frá 20 sjúklingum. Ein sjúklingur, sum mest sannlíkt hevði FALS, var berari av einari ekspansión í íleguni C9orf72, ið er mest vanliga genetiska orsøkin til ALS. Í øðrum ílegum, ið ofta eru orsøk til ALS, so sum TARDBP, SOD1 og FUS, funnu vit ongi ílegufrábrigdi, sum kundu metast at vera orsøk til ALS . Vit eyðmerktu nakrar ílegur hjá ALS-sjúklingum, sum eru sjáldsamar hjá øðrum fólkasløgum og sum heldur ikki vóru til staðar í føroyskum kontrollum. Serliga áhugaverd vóru tvey frábrigdi p.Q671R í INPP4A og p.P2602A í VPS13A, ið sóust lutfalsliga ofta í ALS-sjúklingum. Um hesi frábrigdi hava kliniskan týdning, má kannast nærri.

Vit vístu eisini, at tað við stórum neyvleika (AUC = 80.3%) bar til at at skilja millum persónar, sum høvdu Alzheimers-sjúku og kontrollar við at nýta polygenic risk scores (PRS), sum varð roknað út frá 23 íleguvariantum fyri Alzheimers-sjúku umframt APOE, sum er tann størsti genetiski váðafaktorurin fyri Alzheimers. Eisini vístu vit samband millum PRS og aldur; sjúklingar við late-onset Alzheimers fingu sjúkuna fyrr, um tey høvdu eitt høgt PRS tal samanborið við tey, sum høvdu eitt lágt PRS-tal. Saman við lívsstíls- og umhvørvisfaktorum kann PRS væntandi í framtíðini brúkast sum eitt kliniskt amboð í Føroyum at eyðmerkja tey, ið eru í størsta vanda fyri at fáa sjúkuna og vera ein liður í sjúkrafyribyrging, sjúkugreining og viðgerð.

Hóast eygleiðingar bendu á, at ílegur møguliga vóru orsøk ALS í Føroyum, funnu vit ikki nakra ávísa genetiska orsøk, sum kundi forklára høga títtleikan av ALS. Ein sjúklingur hevði eina ekspansión í íleguni C9orf72, men um aðrir ALS sjúklingar í Føroyum, sum ikki vórðu kannaðir genetiskt, hava hesa íleguna stendur ósvarað. Vónandi fara áhaldandi kanningar av føroyskum ALS-sjúklingum at geva okkum betri fatan av ílegugrundarlagnum hjá hesi sjúku. Avbyrgd fólkasløg verða ofta tikin fram sum verandi serliga áhugaverd, tá tað ræður um ílegugransking, tí tey hava minni genetiskt fjølbroytni samanborið við onnur fólkasløg. Umframt hetta kunnu ávísar ílegur hava hægri títtleika, sum kann gera tað lættari at eyðmerkja hesar í sambandi við sjúku. Tó er ikki vist, at úrslit frá ílegugransking í øðrum fólkasløgum kunnu flytast beinleiðis til avbyrgd fólkasløg. Vit vístu tó, at PRS, samansett av frábrigdum funnar í øðrum fólkasløgum, neyvt kundi skilja millum persónar, sum høvdu Alzheimers og kontrollar í Føroyum. Júst sum ílegugransking í smáum avbyrgdum fólkasløgum lættari kann eyðmerkja serstakar sjúkuílegur, kunnu granskingarúrslit frá øðrum fólkasløgum eisini brúkast í avbyrgdum fólkasløg.

Á myndini frá vinstru: Jónrit Halling, Malan Johansen og Maria Skaalum Petersen.