Følsk kunning fær fólk at ræðast koppseting

“Er tað vanligt, at menstruatiónin ávirkast av koppsetingini?”

“Er tađ satt, at speikproteinini í koronavaksinuni eftir innspræning spjađa seg í kroppinum og verđa føst í æđrunum?”

“Eru nakrar greiningar, sum vísa, um nakar í Føroyum er deyður av vaksinu ella hevur mist ófødda barnið?”

Tað eru nakrir av spurningunum, sum Marnar Fríðheim Kristiansen og fýra aðrir læknar hava roynt at svara í Facebook-bólkinum “Spyr ein lækna um korona” seinastu mánaðirnar.

Søgurnar um koronu og um koppingarevnið hava verið nógvar, og nógv fólk hava verið í iva um, hvørjum tey skulu trúgva. Tað hevur millum annað gjørt, at fleiri ikki hava vilja latið seg koppseta.

Marnar Fríðheim Kristiansen, ið er lækni á Landssjúkrahúsinum, hevur tikið stig til Facebook-bólkin. Hann er ein teirra, ið veit mest um koronu í Føroyum.

Marnar Fríðheim Kristiansen var júst farin undir ph.d. verkætlan sína um krabbamein í Føroyum, tá korona rakti landið í fjør vár. Hann legði alt til viks og fór saman við øðrum granskarum undir at greina hesa nýggju sjúku, sum við eitt legði nærum allan heimin lamnan.

Samstundis sum hann hevur granskað smittuvegir, sjúkueyðkenni og hjáárin, hevur hann gjørt nógv fyri at kunna og vegleiða um sjúkuna.

Deyðshóttanir

Nógv hava verið glað fyri ta hjálpina og leiðbeiningina, tey hava fingið frá læknunum. Men Marnar Fríðheim Kristiansen hevur eisini fingið grovar ákærur og enntá deyðshóttanir frá fólki, ið vilja vera við, at korona als ikki er til, og at koppsetingin drepur fólk.

- Tað eru fólk í Føroyum, sum ikki trúgva nøkrum av tí, ið heilsumyndugleikarnir siga, og sum breiða út falskunning, sum fær onnur at ræðast koppseting.

- Serliga vandamikið og ábyrgdarleyst verður tað, tá tað eru fakfólk, sum skapa hesa falskunning. Tey vita ella eiga í øllum føri at vita, at tað, tey siga, ikki er rætt, men hava eftir øllum at døma onnur áhugamál, ið viga tyngri, sigur hann.

Marnar Fríðheim Kristiansen heldur tað vera nærum vónleyst at sannføra tey mest víðgongdu mótstøðufólkini um, at tey eiga at lata seg koppseta.

- Tað er helst einki, vit kunnu gera fyri at fáa hesi fólkini at broyta støðu. Men vit eiga at royna at røkka teimum lutfalsliga nógvu, sum falskunningin fær til at ivast. Tey kunnu venda sær til okkara við spurningum ella hyggja at, hvat viðurkendar keldur sum danska Sundhedsstyrelsen og WHO siga, sigur Marnar Fríðheim Kristiansen.

Óttast hjáárin

Undirtøkan fyri koppsetingini hevur verið góð í teimum eldru aldursbólkunum. Men hon minkaði stórliga, tá latið varð upp fyri at koppseta fólk undir 45 ár. Nóg mikið er til av vaksinu, men tað gongur striltið at fáa tey yngru at taka ímóti tilboðnum. Serliga eru tað tey 30-35 ára gomlu, ið enn ikki eru koppsett.

- Tað er greitt, at tey yngru ikki hava eins nógv at vinna við at verða koppsett sum tey eldru, tí tey gerast sjáldan álvarsliga sjúk. Men tað er tryggari eisini fyri tey at verða koppsett heldur enn at fáa koronu, tí vandin fyri langtíðar árinum av koronu er munandi størri enn vandin fyri hjáárinum av koppsetingini.

Læknarnir fáa nógvar spurningar um hjáárin av vaksinu móti koronu.

- Allar vaksinur hava hjáárin, og tað er umráðandi at vera opin um tað. Men hjáárinini av koronuvaksinuni, ið vit brúka í Føroyum, eru ógvuliga lítil. Vit kunnu ikki vera fullkomuliga vís í, at koppsetingin ikki kann hava ókend langtíðar árin, men tað er ógvuliga ósannlíkt. Og sjálvt um nøkur fáa hjáárin, so loysir tað seg kortini hjá teimum allarflestu at verða koppsett, tí langtíðar árinini av koronu mugu væntast at vera munandi verri, sigur Marnar Fríðheim Kristiansen.

Vaksinan hjá AstraZeneca móti koronu vísti seg í heilt sjáldsomum førum at kunna hava sera álvarslig hjáárin. Fleiri ógvisligir tilburðir av blóðtøppum vórðu staðfestir hjá fólki, ið stutt frammanundan vórðu vaksinerað við hesi vaksinuni. Nøkur, ið fingu blóðtøppar, doyðu av hesum.

20.000 fólk vórðu royndarkoppsett við AstraZeneca, áðrenn vaksinan varð góðkend. Eingin teirra fekk blóðtøppar. Men tá farið varð undir at vaksinera fólk í hópatali, vísti tað seg, at umleið 1 av 40.000 fingu óvanligar blóðtøppar.

- Slík sjáldsom hjáárin ber ikki til altíð til at finna í royndarkoppsetingum, tí tað krevur nógv fleiri koppsetingar. Fleiri lond í okkara parti av heiminum góvust heilt ella partvíst at brúka AstraZeneca eftir hetta. Tað var ein røtt avgerð, tí vit høvdu aðrar vaksinur, ið ikki hava hetta hjáárin.

- Men tað var eisini rætt, at lond, ið vóru munandi harðari rakt av koronu og ikki høvdu nóg mikið av vaksinum, hildu fram at brúka Astra Zeneca, tí har var vandin at doyggja av koronu nógv størri enn vandin fyri at fáa blóðtøppar av vaksinuni, sigur Marnar Fríðheim Kristiansen.

Pfizer-vaksinan, sum verður nýtt í Føroyum, hevur eisini víst seg at hava hjáárin. Eitt álvarsligt, men sjáldsamt hjáárin er, at hon kann elva til bruna í hjartavøddum og hjartahinnu.

- Tað er ógvuliga sjáldsamt, og í allarflestu førum er talan um mildan bruna, ið lættliga kann viðgerast, serliga nú ið vit vita, at hetta kann henda. Harumframt er vandin fyri hesum somu sjúkueyðkennum størri, um tú gert sjúkur av koronu, sigur Marnar Fríðheim Kristiansen.

Skitin falskunning

Mótstøðufólk móti koronukoppseting vilja millum annað vera við, at hon oyðileggur førleikan hjá bæði kvinnum og monnum at fáa børn, og at kvinnur, ið eru við barn, missa fostrið.

- Hetta eru ógvuliga seiglívaðar søgur, sum fær nógv ung at halda seg frá at verða koppsett. Men tær eru ikki sannar. Vit hava nógvar kanningar nú, ið vísa, at kvinnur, ið eru koppsettar, gerast eins ofta við barn sum kvinnur, ið ikki eru koppsettar. Tær eru heldur ikki í størri vanda fyri at missa fostrið.

- Eg skilji væl, at slíkar søgur skapa ótta hjá ungum fólki. Og eg undrist yvir, hví eisini serfrøðingar koma við slíkum pástandum, tí teir eiga at vita betur.

- Hetta er skitin falskunning, ið tykist at hava eittans endamál, sum er at skapa ótta, sigur Marnar Fríðheim Kristiansen.

Hjáárin av vaksinum vísa seg altíð stutt eftir koppsetingina.

- Vaksinan, ið vit brúka í Føroyum, inniheldur mRNA, ið verður sprænt inn í kroppin, har tað framleiður speik-proteinir. Bæði mRNA og speik-proteinir verða upployst og fara úr kroppinum innan fáar dagar. Tað, sum er eftir, er andevnini.

- Eru eingi tekin um hjáárin teir fyrstu tveir mánaðirnar, er eingin lívfrøðilig orsøk at halda, at nakað skal vísa seg seinni. Nógvar milliónir fólk eru nú koppsett móti koronu, og vit vita nú, hvørji hjáárin kunnu vera, sigur Marnar Fríðheim Kristiansen.

Deyðstilburðir verða kannaðir

Í einum serliga víðgongdum Facebook-bólki hevur millum annað verið ført fram, at fleiri navngivin fólk í Føroyum eru deyð av koppseting móti koronu. Sagt verður, at korona-vaksinan inniheldur deyðiliga gift, og at 13 fólk í Føroyum higartil eru dripin av hesi gift. Tey, ið ikki doyggja beinanvegin av vaksinuni, fara at doyggja innan 2-3 ár.

- Har eru villir pástandir aftaná villar pástandir uttan skugga av prógvi fyri nøkrum. Eg royni bara at siga við meg sjálvan og onnur, at villir pástandir uttan prógv kunnu avvísast uttan prógv. Um tú sigur, at koppsetingin ger, at vit øll doyggja innan 3 ár, uttan at tú hevur nakað prógv fyri tí, so kann eg ikki siga annað enn: Nei, tað passar ikki, sigur Marnar Fríðheim Kristiansen.

Tað er komið fyri, at fólk eru deyð í Føroyum nakrar dagar eftir, at tey eru koppsett.

- Eg kann ikki vera vísur í, at eingin er deyður av vaksinu í Føroyum. Men eg eri vísur í, at tað verður kannað væl og virðiliga. Eg veit, at tað eru gjørdar í øllum føri tríggjar obduktiónir í Føroyum av fólki, ið eru deyð stutt eftir koppsetingina. Tað er eingin, ið roynir at fjala útyvir, um koppsetingin drepur nakran í Føroyum, tí tað eru vit sera áhugaði í at vita, um tað skuldi verið so.

- Um ein ógvuliga veikur 90 ára gamal fær fepur av koppsetingini, kann tað vera nóg mikið til at koppa tí seinasta, so hann doyr av tí, men eg havi ikki hoyrt um nakað slíkt dømi í Føroyum. Vit kunnu eisini síggja, at fleiri fólk enn vanligt eru ikki deyð januar og februar í ár, tá tey elstu vórðu koppsett, sigur Marnar Fríðheim Kristiansen.

Greinin er úr Vísindavøkublaðnum. Alt blaðið kann lesast her.